Het boek is van 2005.
Shalamov bracht 22 jaar van zijn leven in strafkampen door, waarvan 17 jaar in de mijnstreek Kolyma, in het ijskoude verre noordoosten van Siberië.
Dit is één van de gruwelijkste boeken geweest die ik ooit gelezen heb. Shalamov beschrijft zijn kampervaringen. En wat de kwellingen, de martelingen, het begane onrecht zo verschrikkelijk maakte was de gewetenloze criminaliteit waarmee ze werden begaan. Dat ontneemt je elke hoop. Ik begreep toen ook uit zijn boek, dat de criminelen niet alleen daar, in het kamp de dienst uitmaakten, maar eigenlijk overal in het land geïnfiltreerd waren, in regeringen, besturen enzovoorts.
Op Tony's verjaardag dit jaar hoorde ik van het boek van onderzoeksjournaliste en schrijfster Svetlana Alexijevitsj, Het einde van de rode mens, waarvoor de auteur in 2015 de Nobelprijs voor de literatuur gewonnen had.
Nobelprijs voor de literatuur 2015. Letterlijke vertaling Russische titel: Second-hand time
De spreker vertelde dat het gruwelijke verhalen waren. Met onder anderen Shalamov in gedachten kon ik me er iets bij voorstellen. Maar mijn belangstelling was ook gewekt.
Alexijevitsj is een Wit-Russin, auteur en onderzoeksjournaliste. Haar boeken waren verboden in Wit-Rusland. Ze schreef indringend over Tsjernobyl en over de oorlog in Afghanistan. Ook schreef ze over vrouwen in de oorlog.
De Russische titel is letterlijk: Tsjernobyl-gebed.
Alexijevitsj laat honderden getuigen aan het woord. 'Ik ben niet een vrouw van de pen, maar een vrouw van het oor', heeft ze ooit gezegd. Dat maakt het boek (ik beperk me nu tot Het einde van de rode mens) tot een 'meerstemmig werk'. Ook het boek over de vrouwen over de Tweede Wereldoorlog en de terreur onder Stalin is opgebouwd uit interviews. Ze geeft verhalen van personen uit alle leeftijden, met verschillende opvattingen, slachtoffers en beulen, enzovoorts. Ook in de overtuiging, dat er niet één mening mogelijk is over zo'n complexe geschiedenis.
De schrijfster kreeg problemen in haar land door haar opvattingen, omdat zij nooit concessies wilde doen aan de totalitaire macht. In Wit-Rusland is Loekashenko al sinds 1994 aan de macht.
Aleksandr Loekashenko.
In 2000 ontvluchtte Alexijevitsj Wit-Rusland, in 2012 keerde ze er weer terug. De schrijfster is geboren in 1948.
Onder en boven foto's van de schrijfster.
Zij heeft een eigen website: Svetlana Alexievich.
Zij zegt dit over haar werk:
"I'm searching life for observations, nuances, details. Because
my interest in life is not the event as such, not war as such, not Chernobyl as such, not suicide as such. What I am interested in is what happens to the human being, what happens to it in of our time. How does man behave and react. How much of the biological man is in him, how much of the man of his time, how much man of the man."
Ze zoekt dus de geschiedenis in het bijzondere. Wat dat betreft is ze méér dan geslaagd, ze laat mensen met allerhande meningen aan het woord. Gruwelijk is het dikwijls wat je leest, veel martelingen, verraad, zelfmoorden, vreselijke honger en armoede; vernederingen, ga maar door.
Het boek is verdeeld in twee delen:
Deel 1: Troost door de apocalyps. Uit straatlawaai en keukengesprekken, 1991-2001Deel 2: De bekoring van de leegte. Uit straatlawaai en keukengesprekken 2002 - 2012.
Titelverklaring: Deel 1, Troost door de Apocalyps; de Apocalyps kan duiden op het einde van het Sovjettijdperk, dat voor velen zeker als een troost werd gezien: eindelijk verbetering. (Hoewel er zeker ook velen waren in de Sovjet-Unie die niks ophadden met Gorbatchov, en vonden dat hij het land verkwanselde.) Apocalyps kan ook duiden op 'onthullingen': dan kan het slaan op het zich uitspreken van de mensen. Dat moet zeker vertroostend hebben gewerkt, omdat velen dat tot dan toe niet durfden. Niet móchten.
Deel 2, De bekoring van de leegte, dit slaat volgens mij op het leven zonder ideaal. Het ideaal van het communisme. Dat had dan zeker in het begin, de bekoring van de rijkdom, 'veel soorten worst'; voor de meesten pakte dat anders uit, want alleen een stel hele rijken verzamelden bezit. Voor de anderen veranderde er niets.
Voor velen is Stalin weer het goede voorbeeld geworden.
In het eerste deel lijkt het aanvankelijk wel mee te vallen met de gruwelijkheden (waarop ik me innerlijk had voorbereid). De omwenteling die dank zij Gorbatchov en zijn perestroika teweeg werd gebracht, bracht bij veel mensen wel een heimwee terug naar de sovjet-tijd. Dat had ik nooit verwacht, ik dacht dat het vooral bevrijding was die mensen hadden ervaren. Maar opmerkelijk genoeg spreken nogal wat mensen over het verlies van de betekenis die boeken voor de mensen hadden. Er werd in de sovjet-tijd gelezen, en er werd belang gehecht aan wat er in de literatuur gezegd werd. Toen het kapitalisme zijn intrede deed, ging alles alleen nog maar om geld, om rijkdom. Worst wordt nogal eens genoemd, in de slechte tijd was er maar één soort grauwe worst, nadien waren er tientallen soorten van worst te koop.
Ook ervoeren mensen een ideaal, ze waren aan elkaar gelijk, en deelden een droom. Na 1991, het einde van het communisme, is elk ideaal weg. Alles gaat over hebbe-dingen.
Veel gesprekken heeft ze opgenomen aan de keukentafel, dat is ook te zien aan de titel van de twee afzonderlijke delen. Het leven en de gesprekken spelen zich grotendeels dáár af. Ik kon dat ook zien aan de film Elena, van Zvjagintsjev.
Leven aan de keukentafel. 'Bij ons is de keuken niet alleen kookplek, maar ook eetkamer, zitkamer, werkkamer en tribune. Een ruimte voor collectieve therapie.'(p.21)
Maar de gruwelijkheden duiken al heel snel op. Bijvoorbeeld komt ter sprake de zelfmoord van Sergej F. Achromejev, 1923-1991.
Achromejev was maarschalk van de Sovjet-Unie, winnaar van de Leninprijs (1980), held van de Sovjet-Unie (1982). Chef generale staf van de strijdkrachten van de Sovjet-Unie (1984-`1988). Sinds 1990 militair raadsman van de president van de Sovjet-Unie.
Dit alles vermeldt Alexijevitsj over hem, om te benadrukken welke belangrijke rol hij politiek speelde.
'Ik kan niet leven terwijl mijn vaderland ten onder gaat en alles wordt vernietigd dat ik als de zin zag van mijn leven.' Dat schreef hij in zijn afscheidsbrief.
Achromejev. Pleegde zelfmoord na de augustuscoup in 1991.
Ik was zelf al weer een beetje vergeten dat er na de val van de muur in Rusland een staatsgreep gepleegd werd. De tanks reden in Moskou door de straten.
Tanks in Moskou, 1991.
Die staatsgreep mislukte, waarna de al genoemde Achromejev, maar ook minister van binnenlandse zaken, Boris Pugo, zelfmoord pleegden.
Boris Pugo
Vooral over de zelfmoord van Achromejev wijdt de schrijfster uit, hij zou zich aan een paktouwtje in het toilet hebben opgehangen. Behalve wat mensen erover vertellen, citeert Alexijevitsj ook kranten en tv.
De verhalen worden allengs grimmiger. Gemene deler in haar boek is het geweld, de haat, het nietsontziende eigenbelang. Rusland raakte niet bevolkt met de Nieuwe Sovjetmens, maar met extreme individualisten. Een land van gewelddadige Oblomovs van het ergste soort: nietsnutten, dronkelappen, die al bij het ontbijt de eerste wodka naar binnen gieten, vrouw en kinderen verrot slaan, en als ze daarmee klaar zijn een gastarbeider - altijd vogelvrij - in elkaar trimmen.
Dit is een citaat uit de recensie in Trouw. Hierin worden het boek van Alexijevitsj en dat van Orlando Figes, Revolutionair Rusland, 1891-1991, naast elkaar gerecenseerd. Figes geeft de historische feiten, Alexijevitsj geeft de niet minder historische individuele ervaringen van mensen tijdens of na die gebeurtenissen.
Ik vond het boek hier en daar lastig, omdat die feiten niet expliciet genoemd werden. Ja: het eerste deel gaat over de periode 1991-2001, de tweede over de periode 2002-2012. Dit is de tijd van de verschillende oorlogen tussen de 'oude' sovjet-staten. De tijd van verdere desintegratie van de Sovjet-Unie.
Maar hoe zat het ook weer met de oorlog in Nagorno Karabach, en waarom werden er zo veel Armeniërs vervolgd en vermoord, net zo erg als destijds de Joden? Terwijl je de verhalen leest, vraag je je dat onwillekeurig af.
Azerbeidjiaanse vluchteling uit de Armeense bezette zone van Azerbeidjan.1988-1994, oorlog in Nagorno Karabach.
Boris Jelstsin slaat de Augustuscoup neer en wordt tot president gekozen. Hij is op de kant van Gorbatchov. Hij wilde dat er een eind kwam aan de privileges van de nomenclatura: een kleine bestuurlijke en politieke elite.
Om een idee te krijgen van de verhalen geef ik hier de site van Sargasso; hierin zijn enkele opmerkelijke citaten. Een prachtige recensie van Marja Pruis is onder de link met haar naam te vinden.
o-o-o-o-o-o-o-
In haar inleiding tot Het einde van de rode mens schrijft Alexijevitsj akelig nuchter en to the point: 'Het communisme had een krankzinnig plan: het herscheppen van de oude mens, de oude Adam. Dat lukte ook nog: de homo sovieticus. De sovjetsukkel. Die mens ken ik goed. Ik ben er zelf een.' Om vervolgens te beschrijven hoe je deze mens, ook al woont hij tegenwoordig in verschillende staten, onmiddellijk herkent. Met hun eigen woordenboek, hun eigen opvattingen over goed en kwaad, helden en martelaren. Ze hebben een speciale betrekking tot de dood. Ze zitten vol haat en vooroordelen.
Ik geef hier zelf nog een citaat: p. 397; geen gesprek, maar een inleiding tot gesprekken die ze voert in de kelder van een flat:
We kozen een Stalinflat in het centrum van Moskou. Gebouwd onder Stalin voor de bolsjewistische elite, en nog steeds zeer gewild. In stalinistische empirestijl: gevels met stucwerk, bas-reliëfs, zuilen, appartementen met drie, vier meter hoge plafonds. De nakomelingen van de vroegere leiders zijn verarmd en nu zijn hier de Nieuwe Russen ingetrokken. Op de binnenplaats staan Bentleys en Ferrari's. Op de begane grond stralen de vitrines van dure winkels.
Er is hier een leven boven en een leven onder de grond. Met een bevriende journalist dalen we af in de kelder. We laveren langdurig tussen verroeste pijpen en beschimmelde muren en af en toe wordt ons de weg versperd door geschilderde ijzeren deuren met sloten en zegels. (...) De Moskouse catacomben zijn verdeeld tussen de Tadzjieken en Oezbeken. Hier zijn we bij de Tadzjieken. Zeventien tot twintig man per vertrek.
[Opmerking AdW: Tadzjieken zijn afkomstig uit Iran, Oezbeken uit Turkije. Het zijn allebei minderheden die in Moskou het vuile werk verrichten,]
Verder maakte indruk op mij het verhaal van de vrouw Lena die haar man, de dwerg Joera, en hun kinderen in de steek liet om te trouwen met de moordenaar Ljosja in de gevangenis. Natuurlijk liep dit verkeerd af.
Ook het verhaal van de moeder die werd opgepakt, en haar kind bij de buurvrouw bracht, trof me. De buurvrouw bracht het kind liefderijk groot. Toen de archieven geopend werden, ging de moeder kijken wie haar destijds verraden had. Het was.... de buurvrouw. De moeder verhing zich.
Een hele mooie video-samenvatting van het boek door de BBC, ongeveer 5 minuten.
Uit het slotwoord, het 'Commentaar van een gewone vrouw' citeer ik ten slotte:
In de winter ligt hier alles onder de sneeuw, het hele dorp, de huizen en de auto's. Soms rijden er weken geen bussen. Wat er in de hoofdstad gebeurt? Moskou ligt 100 kilometer verderop. We zien het leven daar op de televisie, als een soort film. Ik ken Poetin en Alla Poegatsjova, [popzangeres, AdW] verder niemand. Meetings, demonstraties... Maar hier is het leven net als vroeger. Onder socialisten of kapitalisten, hier verandert niks. Witten of roden, dat maakt ons niet uit. We moeten wachten op de lente. Om aardappels te poten... (Zwijgt langdurig.) Ik ben zestig... Ik ga niet naar de kerk, maar ik moet wel met iemand praten. Over iets anders... Dat ik geen zin heb om oud te worden, helemaal geen zin. Maar doodgaan zou jammer zijn. Hebt u de sering gezien? Als ik straks naar buiten ga, straalt ie. Dan blijf ik even kijken. Wacht, ik pluk een boeket voor u...
