De Balkan: Nationalisme, Oorlog en de Grote Mogendheden, 1804-1999. Misha Glenny.

Omslag van het Engelstalige boek. 

Aan het begin van de negentiende eeuw waren er nog nauwelijks steden op de Balkan; het waren voornamelijk dichte bossen, met enkele kleine steden en nog minder grote. De grote steden waren garnizoensplaatsen van de Turken. Op het land leefden voornamelijk boeren die leefden van varkensteelt. Hun landbouw was verder zelfvoorzienend. Er was geen industrie, de handel was alleen langs de kustlijn. Het levenstempo was langzaam.

De term 'Balkan' komt voor het eerst op in 1807, hij werd geïntroduceerd door een Duitse geograaf.

Glenny begint zijn beschrijving van de Balkan rond die tijd, omdat toen de Eerste Servische Opstand plaats vond. Dat betrof trouwens géén opstand tegen de Sultan, maar tegen de janitsaren, elitetroepen van de sultan, die een wanbeheer voerden. Steeds meer mensen sloten zich bij bandietenbendes aan om de janitsaren te ontvluchten.De Serviërs wilden een modernisering van de Turkse regering, zodat de rust in het land kon terugkeren.

Als snel volgde een Tweede Servische opstand. De plaatselijke leiders hadden weliswaar de leiding overgenomen van de janitsaren, maar zij waren net zo slecht voor de boeren. 

Door allerlei Europese verwikkelingen bemoeiden de grootmachten zich ook met de Balkan, onder andere door de strijd van Napoleon met Rusland. Glenny betoogt dat dat altijd de weg geweest die de verschillende oorlogen in de Balkan zijn gegaan: Rusland, Engeland, Oostenrijk-Hongarije en Duitsland gingen zich ermee bemoeien. Meestal ten nadele van de Balkanstaten zelf. Bij alle vooroordelen van het westen tegenover de Balkan wordt die eigen invloed stilzwijgend vergeten.

 

Ik beperk me tot het eerste stukje van dit boek, dat de oorspronkelijke titel draagt: The Balkans. Het geldt als het belangrijkste boek over de Balkan. Er staat heel veel in, het écht lezen vergt een hele studie.
Glenny is historicus en journalist, in de negentiger jaren ten tijde van de Joegoslavië-oorlog was hij correspondent aldaar, eerst voor The Guardian, later voor de BBC. Glenny  schreef verder de boeken:

The Fall of Yugoslavia, McMafia en DarkMarket (over cyber-diefstal).

Ik begon aan De Balkan (ik kon het met moeite bemachtigen in vertaling!) vol goede moed, maar ik heb het niet uit gekregen. Het is héél interessant is, maar ook héél erg veel! Ik besloot ermee te stoppen toen ik bijna op de helft was. Het kost me ook te veel tijd om een behoorlijke samenvatting te geven, ik beperk me hier tot een paar zaken waardoor ik getroffen was:
- De overheersing door de Turken. In de tijd die het boek beslaat was die er sinds lang, en bleef bestaan tot aan het begin van de twintiger jaren in de 20e eeuw. Toen kwam er een einde aan het Osmaanse Rijk. Waar de Turken regeerden, gold de Islam als de 'beste' godsdienst, met de meeste rechten. Joden en christenen waren per definitie ondergeschikt aan de islamieten. Het hoefde niet altijd te betekenen dat ze onderdrukt werden, of het slecht hadden. Maar vaak toch weer wel.
- De positie van de boeren. Zij waren meestal het kind van de rekening.  Het heeft heel lang geduurd voor hún rechten erkend werden. Zij waren degenen die de pacht moesten opbrengen, in de vorm van de producten die ze voortbrachten. Soms stierven ze zelf van de honger.
- Banditisme; schurken speelden een officiële rol in de regering, bijvoorbeeld tijdens de machtsperiode van de janitsaren, en ook na de Servische opstanden. Zij hadden onder meer het recht de pacht op te halen.

Ali Pasja, 1741-1822, omhooggevallen roverhoofdman, werd Pasha (heerser) over quasi-onafhankelijk rijkje;  ongeveer het huidige Albanië.

- Godsdienst en familie waren de bindende factoren in de gemeenschap, geen etniciteit, ook niet de taal. De zogenaamde millets waren geloofsgemeenschappen in het Osmaanse rijk.
- Het boek De Krimoorlog kreeg een diepere dimensie toen ik over diezelfde periode las in dit boek van Glenny.
- Elk Balkanland heeft zijn eigen geschiedenis, en Glenny geeft ook per land aandacht aan elke periode: Roemenië, Bulgarije, Servië, Kroatië, Bosnië, Herzegowina,  Montenegro, Macedonië, Griekenland, Albanië. Vergeet ik er nog een of meer??
- Zoals in elke oorlog worden ook hier de meest gruwelijke daden gepleegd. Soms zo erg, dat zelfs Glenny het niet noteren wil. De aantallen doden zijn niet voor te stellen.
- Er zijn onnoemelijk véél oorlogen gepleegd. Ik noem slechts de twee Balkanoorlogen, de Eerste in 1912-1913, de Tweede in 1913. Verder veel opstanden.
- Qua ingewikkeldheid kan het haast niet erger dan in dit gebied. Godsdienst, nationalisme, etniciteit, corruptie, maar ook (later) socialisme en communisme. En om het allemaal nog erger te maken werd in deze soep nog de inmenging van de grote mogendheden geroerd: Oostenrijk-Hongarije, Duitsland, Rusland, Engeland, Frankrijk. Daar lagen imperialistische motieven aan ten grondslag.

De auteur

Reclamefilmpje voor het boek

Kaart van de Balkan

Abdülmecid I, regeerde van 1839 tot 1861.

- Opmerkelijk vond ik nog, dat bij de Vrede van Berlijn Bismarck - die zich 'de makelaar van Euopa' noemde -  zich niet anders dan arrogant gedroeg tegenover de Balkanstaten, en hun eisen stelselmatig negeerde. Daarin was hij niet de enige!

- Om te onthouden: ik zal het boek zeker nog eens raadplegen om de geschiedenis van één land, of van één oorlog, of één veldslag te bestuderen. Zo wordt er uitvoerig verslag gedaan van de strijd op de Dardanellen in de Eerste Wereldoorlog. Een verschrikkelijke veldslag, waarvoor Churchill verantwoordelijk was. 

Ook de Joegoslavië-oorlog van de negentiger jaren in de 20e eeuw komt aan de orde.