Rosa Luxemburg 5: Nederland en Duitsland in het interbellum

Boek onder redactie van Frits Boterman & Marianne Vogel.

De naam Frits Boterman had ik eerder gehoord, namelijk toen ik het boek Oswald Spengler en Der Untergang des Abendlandes: cultuurpessimist en politiek activist van hem las. Helaas heb ik daar toen geen verslag van geschreven.
Het boek over het interbellum moest mij weer informatie geven over Rosa Luxemburg, maar ook nu weer viel deze geschiedenis buiten het bestek van het boek.
Boterman was hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, hij is daar weggegaan in februari 2013 met zijn boek Cultuur als macht in het derde rijk.
Allemaal interessant, maar niet wat ik nu zoek.

Het boek bestaat uit essays van verschillende auteurs, allemaal over de verhouding Nederland en Duitsland in het interbellum.
Ik kwam de naam Liebknecht tegen in het essay Provincie zoekt metropool, de reputatie van Berlijn in de Nederlandse literatuur in het interbellum.
Hierin wordt de  roman Vera genoemd, van Hendrik Marsman. Een moderne revolutieroman. Daarin tekent Marsman Berlijn als een stad vol politiek extremisme, de sfeer is duister. 'God was dood en Karl Liebknecht was dood. Berlijn hing aan een zijden draad aan den hemel: een log, zwaar kolossaal monsterdier vlak boven een kokende hel.'
Het 'heidense' Berlijn is ook bij Ter Braak terug te vinden.
Dergelijke clichématige kritiek impliceert dat schrijvers zich in moreel opzicht ver verheven voelen boven deze stadscultuur. In dit verband is het essay Problemen bij beeldvormingsonderzoek, aan de hand van Nederlands-Duitse relaties nog interessant.

Verder wordt er onder meer aandacht besteed aan: het denken van Thomas Mann; de Pfeffermühle (cabaret) van Erika en Klaus Mann; kunsthandelaars tussen Nederland en Duitsland; reacties op De Ploeg in Groningen (wordt altijd in verband met het Duitse expressionisme gebracht); de receptie van de theologie van Karl Barth, theoloog in Nederland; de rol van het staatshoofd in de parlementaire democratie (verschil Wilhelmina en Ebert).
Nogmaals: allemaal interessant, maar niet wat ik nu zoek.

Misschien kom ik in een ander verband op dit boek terug.

Rosa Luxemburg 4: het wereldtoneel in het interbellum

1914-1939
een dynamische tijd
door H. Ch. G. J. van der Mandere

's-Gravenhage, 1939.


Ik had dit boek besteld bij Boekwinkeltjes met een tweeledig doel:
Ik hoopte het boek terug te vinden, dat Ton kwijt was geraakt over het interbellum. (uitgeleend, maar aan wie??) Ik hoopte wat meer achtergrond te vinden over Rosa Luxemburgs tijd, en de gebeurtenissen die hadden geleid tot haar dood.

In beide doelen ben ik teleurgesteld: het was niet het verloren boek van Ton, en het gaf maar mondjesmaat informatie over Rosa Luxemburg en haar tijd. Daarover straks.
Wat ik wél vond, is een historisch overzicht van de genoemde periode van alle ontwikkelingen in de hele wereld. Dat is op zichzelf bijzonder, en prettig. Het biedt me dus nu een naslagwerk 'over alles' in die tijd: Joegoslavië, Baltische staten, Abessinië, de Verenigde Staten, Midden- en Zuid-Amerika, het Midden-Oosten: het staat er allemaal in. Weliswaar in kort bestek: aan de hele Eerste Wereldoorlog worden bijvoorbeeld niet meer dan 10(!) bladzijden gewijd - maar toch.
Ook de troebelen van 1918-1919 worden genoemd. Luxemburg en Liebknecht worden de 'beide hoofdaanleggers' genoemd van de revolutie, die in januari 1919 'op jammerlijke wijze omkwamen'.
Overigens was die revolutie met al zijn geweld en de gevallen mensen niet alleen in Berlijn: het ergst werden verder München en Beieren getroffen.
Ondanks alles werden op 19 januari algemene verkiezingen gehouden voor de Nationale Vergadering, te Weimar, om het land een nieuwe grondwet te geven. Op 31 juli werd die grondwet aangenomen.
Van de sociaaldemocraten werd Ebert de eerste president, Scheidemann de eerste rijkskanselier.

Rosa Luxemburg 2: theoretica van de hoop

Boekomslag

   Getroffen door de monumenten voor Liebknecht en Luxemburg zocht ik in Duitsland naar een biografie van Rosa. Het werd een dun boekje in de serie BasisBiographie.

   Het was aanvankelijk een niet zo gemakkelijk te lezen boek. Haar leven, werk en invloed worden erin beschreven. Het Duits is lastig, maar dat komt ook omdat veel van de (marxistische) theorie erin beschreven wordt. Luxemburg is een belangrijke, zo niet 'de belangrijkste Theoretikin' van de 20e eeuw van het marxisme. Het werd me duidelijk, dat ze niet nationalistisch dacht - ze was Nichtpatriotin - en dat ze tegen het revisionisme was, dat wil zeggen tegen elke vorm van socialisme die haar doelstellingen via democratische weg wilde bereiken. Rosa was en bleef voorstander van de door Marx voorspelde wereldrevolutie, waarbij de arbeiders de kapitalisten de macht en de productiemiddelen uit handen zouden nemen.

     Ze heeft ook gepolemiseerd met Lenin, ik weet eigenlijk niet of ze hem zelf ontmoet heeft. Hoe dan ook bleef ze trouw aan Marx, zie boven.

     Al haar werk wordt in een notendop beschreven. Hoofdwerk is Akkumulation des Kapitals.

     Maar ook haar leven komt aan de orde. Ze is in Russisch Polen geboren, vlucht naar Oostenrijk, studeert daar magna cum laude af in rechten en economie. Ze gaat in Berlijn wonen en gaat een schijnhuwelijk aan om de Duitse nationaliteit te krijgen.

Ze publiceert veel, en heeft de leiding bij de communisten. Ze is aanwezig op tal van internationale congressen, o.a. in Amsterdam.

     Het jaar 1905 is van belang vanwege de revolutie in Rusland. Rosa leert daaruit hoe belangrijk massastakingen, en opstand van de arbeiders zelf zijn voor de proletarische strijd.

     Ze brengt een groot deel van haar leven in gevangenschap door, de eerste keer wegens majesteitsschennis: "De Mann (Kaiser Wilhelm II), der von der guten und gesicherten Existenz der deutschen Arbeiter spricht, hat keine Ahnung von der Tatsachen." Maar ook bijvoorbeeld bracht ze de gehele Eerste Wereldoorlog achter de tralies door.

     Rosa Luxemburg wordt ook nu nog aangehaald door bijvoorbeeld Lebowitz, een 21e-eeuwse theoreticus.

     Zij was voor vrouwenkiesrecht, en tegen de 1e Wereldoorlog. Zij vond, dat die oorlog gewild werd door kapitalisten, om hun macht en aanzien en geld te vermeerderen. De arbeiders werden voor dat doel misbruikt. Dat streed volkomen met haar idee van internationale solidariteit.

     Maar haar mede-broeders waren het lang niet allemaal met háár eens: op grond van 'eenheid van het land' werd in 1914 besloten dat men (ook de socialisten!) akkoord ging met de oorlogskredieten. Luxemburg werd verweten dat ze opruiend werkte. Terwijl ze anti-oorlog was! Alleen Karl Liebknecht koos haar partij.

     Na de oorlog brak de revolutie ook in Duitsland uit. Het begon met een opstand in Kiel van een paar matrozen, die niet op een heilloze missie gezonden wilden worden.

Al gauw waren er overal 'raden' van arbeiders, soldaten, gewone mensen. Luxemburg en Liebknecht leidden de zogenaamde Spartakusbond, die hun kans zagen nú de wereldrevolutie uit te roepen. Ze hadden de idiootste eisen aan de regering: onteigening van grond, van banken, ontwapening van de politie, volkomen gelijkberechtiging van mannen en vrouwen... De eisen rezen de pan uit. Dat kon niet goed gaan.

     Ze hadden van meet af aan tegenstanders - ook binnen de eigen gelederen, want zoals we al eerder zagen was lang niet iedereen uit op die (wereld)revolutie. Maar de ergste tegenstanders waren te vinden bij de Freikorpsen. Deze waren a-moreel, anti-semitisch en geweldddadig. Later zouden ze de voorlopers blijken te zijn van de gehate SA-groepen.

     Het zijn deze militairen die Luxemburg en Liebknecht ten val brengen. Ze worden op een avond uit hun huizen gehaald, en allebei - los van elkaar - hard tegen het achterhoofd geslagen met een geweerkolf. Liebknecht wordt later in de rug geschoten. Men zei: op de vlucht doodgeschoten. Luxemburg werd in een auto weggevoerd, en daarin van vlakbij door het hoofd geschoten. Haar lichaam werd in het Landwehrkanal gedumpt.

     De plaats die Rosa Luxemburg wordt toegekend in de geschiedenis is die 'zwischen marxistischer Orthodoxie und schöpferischer Prophetie.' Ook wordt ze wel de 'theoretica van de hoop' genoemd. Beroemd is haar zin: 'Freiheit ist immer Freiheit der Andersdenkenden.' 

Haar denken wordt niet altijd consistent genoemd.

     Haar moordenaars en die van Liebknecht zijn voor hun daden nooit bestraft.

Rosa Luxemburg 1

Ik schrok, die ochtend in Berlijn. We wandelden door de Tiergarten, en stuitten op een monument voor Karl Liebknecht. Hij was hier vermoord in 1919. Tevens herinnerde die plek aan het water aan de moord op Rosa Luxemburg, ook op 15 januari. Een paar honderd meter verderop was haar lijk diezelfde dag in het water gegooid.

Veel wist ik niet van haar. Ik herinnerde me vaag een documentaire van lang geleden. Een film van hoop na de Eerste Wereldoorlog: misschien kon uit die gruwelijke en zinloze strijd toch nog iets goeds voortkomen? Er was opstand in het conservatieve Duitsland, de linksen hielden het oog hoopvol gericht op wat er in Rusland gebeurde. Kon zoiets in Duitsland ook?

Maar alle hoop werd de bodem ingeslagen door de moord op de socialistische leiders, Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht.



(De foto's van beide monumenten zijn gemaakt op een herdenkingsbijeenkomst op
15 januari 2005)