Ondertitel: Indonesië en het ontstaan van de moderne wereld.
Ik vond dit een zeer indrukwekkend boek. Ik had er ook hoge verwachtingen van, na het lezen destijds van Congo, van dezelfde auteur. Dit overtrof alle verwachtingen. Het ligt ook dichterbij, omdat het een stuk Nederlandse geschiedenis betreft.
Auteur David van Reybrouck
Behalve de hele geschiedenis van Nederland en Indonesië in hun samenhang zet Van Reybrouck het verhaal in wereldperspectief:
"De Indonesische onafhankelijkheid en de conferentie van Bandung werden met grote ogen gevolgd in Afrika, waar veel landen nog onder koloniaal bestuur stonden. Kwame Nkrumah, de eerste president van Ghana, organiseerde een eigen congres en daar was ook de Congolese activist Patrice Lumumba bij aanwezig. "Kort daarna wordt de trein naar onafhankelijkheid van Congo ingezet. Er loopt een link van Indonesië via Ghana naar Congo."
Maar de vergelijking gaat nog verder, de invloed van de Verenigde Staten en de Verenigde Naties op het wereldtoneel, de bestrijding van het communisme, de vreselijke rol van de CIA, en ten slotte wat Van Reybrouck noemt: 'de kolonisatie van de toekomst'.
Ik geef in dit verslag een paar plaatjes weer, enkel highlights uit het boek. De historie is te omvattend om een samenvatting te geven.
De eerste president van Indonesië, Soekarno en zijn gezin
Foto Associated Press.
Monument voor de slachtoffers van een massamoord door Nederlandse militairen in Makassar, Indonesië
Joko Widodo is sinds 2014 president van Indonesië
In maart dit jaar reisde de Nederlandse koning Willem-Alexander naar Indonesië om zijn excuses aan te bieden voor de koloniale onderdrukking.
Copyright 2020 The Associated Press. All rights reserved.
De geschiedenis Nederland-Indonesië dateert van het jaar 1605.
De eerste gouverneur-generaal was Frederick de Houtman van 1605-1611. Dit hierboven is een prent ie hangt in het Rijksmuseum, het stelt Ambon voor met een sterk overdreven fort Victoria. Onderin een cartouche met daarop een afbeelding van Frederick de Houtman. Die claimde ten onrechte de eer, Steven van de Hagen veroverde dat fort. Van Reybrouck noemt dat overigens Fort Ambon, 'het eerste puzzelstukje.'Het beroemde stukje van Jan Peter Balkenende die de VOC-mentaliteit prijst. Toch?! De auteur laakt deze uitspraak kijkend naar de werkelijke rol van de VOC.
Jan Pieterszoon Coen, de slachter van de Banda-eilanden.
Tussen 1615 en 1621 werden de oorspronkelijke bewoners van de Banda-eilanden, die in strijd met een afgedwongen afspraak nootmuskaat bleven verkopen aan Portugezen en Engelsen, gedeporteerd. In hun plaats kwamen er VOC-bondgenoten te wonen. Nootmuskaat was veelgevraagd en kwam destijds alleen hier voor. De verdrijving van de inheemse bevolking kostte aan velen het leven, door moord, honger en uitputting. Moderne schattingen lopen uiteen van 2500 tot 15.000. Coen was één van de verantwoordelijken.
Tegenspeler van Coen: Laurens Reaal, 1583-1637
De Heren XVII vonden dat hij zich te veel gelegen liet liggen aan de belangen van de inlanders, waar deze naar het oordeel van het opperbestuur, in botsing kwamen met de VOC-belangen.
Het kasteel van Batavia, gezien vanaf West Kali Besar. (Andries Beeckman, circa 1656-58)
Zetel van de VOC; streefde naar handelsmonopolie en ontwrichtte daarmee de vrije handel, die vooral in handen was van Javaanse, Chinese en Arabische handelaren. Desnoods onder dreiging van geweld werden door de VOC contracten gesloten met de lokale vorsten, waarin dit privilege werd vastgelegd. De vorsten kregen op hun beurt het monopolie op de handel in het gebied waarover zij heersten.
Monument Majapahit-koninkrijk, van circa 1293 tot 1500. Hindoe-boeddistisch, met als centrum Oost-Java. Symbool van het zeer rijke verleden, vóór wij daar kwamen en neerkeken op de inheemse bevolking..
Vuurzee aan de grachten van Batavia;
Chinezenmoord, 1740, voornamelijk begaan door Hollandse kolonisten. De moordpartij had te maken met een suikercrisis, die de VOC aldus wilde bezweren.
Herman Willem Daendels, 1762 - 1818.
Daendels is vooral bekend als drijvende kracht achter de aanleg van de Grote Postweg (Jalan Raya Pos) over de volle lengte van Java.
Foto Gunawan Kartapranata - Eigen werk
De gevangenneming van prins Diponegoro door generaal De Kock. Schilderij door Nicolaas Pieneman;
Belangrijk moment in de Java-oorlog, 1825-1830, waarin naar schatting ruim 200.000 Javaanse doden vielen, waarvan 15.000 aan de Nederlandse zijde.
De Nederlandsche Handel-Maatschappij exporteerde de opbrengsten van het Cultuurstelsel naar Europa. Hier het kantoor in Semarang.
Het Cultuur- (of Plantage-)Stelsel verving het handelsmonopolie van de VOC. In plaats van de Staat werden particulieren eigenaar van de opbrengsten.
Javaanse regent en zijn vrouw, 1904.
Nederland was de baas, met de resident en de assistent-resident; de inheemse bevolking werd gebruikt. Persten de eigen bevolking uit. Lees de Max Havelaar.
Foto Atjeh-oorlog (1873-1914)
Deze oorlog voerde Nederland aanvankelijk om de zeevaart door de straat van Malakka te beveiligen; uiteindelijk ging het erom de gebieden van het sultanaat Atjeh onder Nederlands bewind te brengen. Net als de andere buitengewesten van Nederlands-Indië.
Meer dan 100.000 doden.
Hendrik Colijn in 1925.
Colijn nam in 1894 deel aan de Expeditie naar Lombok, waarbij veel burgerslachtoffers vielen. Zelf was hij als officier bij de gepleegde wreedheden betrokken. Dat blijkt onder meer uit een lang na zijn dood gepubliceerde brief over de aanval in Tjakra Negara, waar, naar Balinees gebruik, ook de vrouwen in de verdediging meevochten, soms met hun kind op de arm.
Nederlandse schoolplaat uit 1911 met een aanval van het Nederlands Oost-Indisch leger op het paleis in Tjakra Negara, Lombok.
Prent van Jan Hoynck van Papendrecht, 1910.
Artillerie van het Oost-Indisch leger, groottenue
Het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL) was het Nederlandse koloniale leger. Het heeft officieel bestaan van 1814 tot 1950. Het ressorteerde onder het ministerie van Koloniën en bestond uitsluitend uit beroepsmilitairen (of militairen uit het Nederlandse leger, die voor een bepaalde periode bij het leger gedetacheerd waren).
Een koelie in een tabaksveld in Nederlands-Indië
De slavernij werd in Nederland pas in 1862 afgeschaft (in Engeland in 1833, in Frankrijk in 1848). Koelies waren feitelijk slaven in loondienst. 'Gokken en opiumgebruik werden op grote schaal aangemoedigd, zodat de koelies zich diep in de schulden staken en op het einde van hun contract wel moesten bijtekenen.' (p. 69)
De vulkaan Tambora op het schiereiland Sanggar. Rechts boven ter vergelijking de Vesuvius bij Napels op dezelfde schaalgrootte.
Uitbarsting van de Tambora in 1815 had wereldwijd grote impact, leidde onder andere tot hongersnood in Nederlands-Indië.
Een tekening van de ontploffing van de Krakatau uit 1888. Deze ontploffing (1883) is veel bekender dan die van de Tambora, terwijl die veel groter was. De Krakatau eiste tussen de 35.000 en 40.000 mensenlevens.
Affiche KPM (Victor Trip) Maritiem Museum
Van Reybrouck gebruikt vrijwel het hele boek door de pakketboot als symbool voor de scheiding van de maatschappelijke klassen. (En hoe de Revolusi daar verandering in bracht.)
Krantenartikel met uiteenzetting van begrippen gebruikt voor Indo-Europeanen. Er waren veel vormen van 'halfbloeden'. Die hoorden uiteraard niet thuis op het bovendek.
Oprichingsbijeenkomst van de Sarekat Islam, afdeling Blitar, 1914.
Een van de afdelingen van de politieke islam, begonnen in 1910. De Sarekat Islam was één van de bewegingen die de Revolusi bewerkstelligden.
Logo van PKI, de Communistische Partij van Indonesië; opgericht in 1914 op initiatief van Henk Sneevliet. De PKI was de tweede beweging die een grote rol zou spelen in het loskomen uit het kolonialisme. Vanaf 1920.
Henk Sneevliet, 1883-1942. Belangrijk figuur, zowel in vrijheidsstrijd tijdens de Spaanse Burgeroorlog, in Indonesië en in de Tweede Wereldoorlog.
Leiders van Perhimpoenan Indonesië. Van links naar rechts: Gunawan Mangunkusumo, Mohammad Hatta, Iwa Kusumasumantri, Sastro Mulyono en RM Sartono. Studentenbeweing vanuit Leiden. Klein, maar belangrijk, wilde totale onafhankelijkheid. Exponent van de nationale beweging die de Revolusi ondersteunde. Vanaf 1930.
"De Nederlanders moesten vergeleken worden met de Romeinen, die niets anders wilden dan de barbaren tot ontwikkeling brengen."
Nederland voerde een zogenaamde Ethische politiek. Daarin zat de tegenstrijdigheid, dat zij militaire
onderwerping en verbetering van het lot van
de volkeren van de archipel onder één
noemer brengt. Voor tijdgenoten volkomen vanzelfsprekend dat de
Europese beschavingsmissie met militair
geweld samenging.
De ethische politiek bracht uiteindelijk toch bewustwording.
Soekarno roept de onafhankelijke staat Indonesië uit. Rechts staat Mohammed Hatta, de eerste vice-president van de Republiek Indonesië. Soekarno bepaalt dat de nationale vlag rood-wit zou zijn.
17 augustus 1945, Proklamasi-dag.
Soekarno bundelde de drie vrijheidsstromen.
Oranjehotel Soerabaja.
Foto Prentenkabinet Universiteit Leiden. Op de toren links van dit hotel stond de Nederlandse vlag; na Soekarno's Proklamasi van 17-8-1945 beklommen vrijheidsstrijders Het Oranjehotel en scheurden het blauw ervan af. Dit staat bekend als het vlag-incident.
Een klas van het Nationaal Onderwijs, Instituut Taman Siswa te Bandung; de volksontwikkeling schreed voort. De Taman Siswa was geïnspireerd op
Rabindranath Tagore en Maria Montessori.
Doordat de kloof tussen Nederland en Indonesië steeds groter werd, groeiden de inheemse bevolking naar de Japanners toe.
Het Paleis van Versailles, waar in 1919 de Volkenbond werd opgericht.
De Volkenbond werd opgericht op voorstel van de Amerikaanse president Woodrow Wilson. Tijdens de besprekingen in Versailles werd besloten dat Japan een van de permanente leden zou worden.
De Volkenbond was de eerste organisatie die werd opgericht met als doel de vrede te handhaven en te bevorderen. De doelstellingen waren:
Streven naar ontwapening door lidstaten;
Vastleggen en respecteren van elkaars territorium;
Aanvaarden van de status-quo en het oplossen van geschillen met vredelievende middelen;
Japan wilde dat rassengelijkheid in het handvest van de Volkenbond opgenomen zou worden. Dit gebeurde niet, omdat de Verenigde Staten en Groot-Brittannië hier tegen waren. Dit was een grote morele tegenslag voor de Japanners.
Volgens Van Reybrouck heeft deze vernedering lang en grondig doorgewerkt in de geschiedenis. 
In 1929, tijdens de opkomst van de nationale beweging voorzagen de nationale leiders Soekarno en Hatta een Pacifische Oorlog, waarin de grotere militaire sterkte van Japan een voordeel kon opleveren voor het onafhankelijkheidsstreven. De Japanners verspreidden de propaganda dat zij het licht van Azië zouden zijn. Zo kon het dat Japan een doorslaggevende rol speelde in het ontketenen van de revolutie.
Brandende schepen, Pearl Harbor; aanval van Japan op Amerika, 7 december 1941. Het was hen om de hegemonie op zee te doen, voornamelijk om de vrije toevoer van olie.
Foto. Het schip de "Imhoff " ligt op de rede van Donggala.
Vreselijke ramp 18 januari 1942. Japan doet een aanval op dit Nederlandse koopvaardijschip. Aan boord zijn dan nog honderden Duitse krijgsgevangenen, die Nederland weg had willen hebben, zodat ze niet met de Japanners gingen samenwerken. Leiding en bemanning wisten te ontkomen via de reddingsboten toen de aanval plaats vond, de 477 krijgsgevangenen kwamen in de vlammen om. Schrijnend: Onder de slachtoffers bevonden zich opmerkelijk veel Duitse Joden en anti-nationaal-socialisten wier staatsburgerschap in Duitsland was afgenomen. Zij waren daarom in 1930 hun thuisland ontvlucht om in Nederlands-Indië bescherming te vinden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden zij beschouwd en behandeld als gewone Duitse burgers en ook in interneringskampen vastgezet."De jaren dertig waren soms dom van trots."
Schout-bij-nacht Karel Doorman,1889-1942
De (eerste) Slag in de Javazee was de laatste grote slag die de Japanners in de wateren rond Nederlands-Oost-Indië voerden met de geallieerden bij hun aanval op de Europese koloniën. Zij bezegelden hiermee hun heerschappij over geheel Oost-Azië bezegelden.
De totale slag kostte aan 2300 militairen het leven, ook aan Karel Doorman. Doorman voorzag wel dat het een zinloze strijd was. Admiraal Helfrich had de leiding bij deze 'slag', die in feite 'een onzinnige zelfmoordmissie' was.
Hr.Ms. Kortenaer; torpedobootjager. Brak in tweeën na een aanval door Japan.
Indonesische jongeren worden door de Japanners geoefend in de wapens
"Bicycle Blitzkrieg"
Japanse troepen op fietsen; zo veroverden ze onder meer Maleisië. 8 december 1941. Hun overwinning verbaasde:
'Hoe is het mogelijk, die kleine Japjes. Daar piste je toch overheen? (Nederlandse soldaat na overgave, p. 182)
Luitenant-generaal H. Ter Poorten legercommandant van het KNIL in Japanse krijgsgevangenschap. Hoewel niet bevoegd, besloot Ter Poorten tot overgave.
Boek Herman Keppy.
Het Nederlands-Indisch verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog was het geheel van verzetsgroepen die in de Tweede Wereldoorlog actief waren in Nederland tegenover de Duitse bezetter. Dit verzet werd gepleegd van maart 1942 tot voorjaar 1943. Het aantal deelnemers was met rond 15.000 man een veelvoud van dat in Nederland.
Ze opereerden vanuit Leiden en Delft.
RM Djajeng Pratomo op hoge leeftijd (links) en gekleed in een Javaans danskostuum (rechts). Foto: Aboeprijadi Santoso.
Een voorbeeld van een verzetsstrijder. Streed zowel tegen Duitsers, als voor de onafhankelijkheid in Indonesië.
Broer Gondho zat ook in het verzet.
Kort stukje van de film Moeder Dao, de Schildpadgelijkende, van Vincent van Monnikendam. 1995.
"De beelden uit 1912-1933, ondersteund door een prima soundtrack met omgevingsgeluiden, subtiele muziek en poëzie, dompelen de kijker onder in het koloniale verleden, dat steeds fascinerend, soms onthutsend, vaak wat gênant is. De prachtige natuur wordt getoond, maar ook het dagelijks leven, de scholen, kantoren, fabrieken, en de verhoudingen tussen de machthebbers en de autochtone inwoners."
Filmposter.
Boek Toean Nippon geschreven door Fred Lanzing (2014);
Lanzing was zelf overlevende van de interneringskampen. Welllicht de enige Nederlandse auteur die gepoogd heeft de mindset van de Japanse soldaat te doorgronden. Het boek biedt een eerlijke poging om de mens achter de kampbeul te zien.
Japans vrachtschip Junyo Maru.
Het schip werd op 18-9-1944 getorpedeerd door een Britse onderzeeër. Ongeveer 5600 doden waren het gevolg.
Het is een van de grootste scheepsrampen in de geschiedenis met bijna vier keer zoveel doden als bij de Titanic waar in april 1912 zo'n 1500 slachtoffers vielen.
Het schip was onderweg van Java naar Sumatra met naast de bemanning nog 2300 Amerikaanse, Australische, Britse en Nederlandse krijgsgevangenen en 4200 Javaanse werkslaven (Romusha's). Ze waren allen bestemd om aan de 220 kilometer lange Pekanbaru-spoorweg te werken.
Romusha's vervoeren grond bij de aanleg van een kanaal.
Romusha's waren dwangarbeiders die als slaven voor de Japanners werkten. Als gevolg van de slechte omstandigheden waaronder ze moesten werken, zijn minstens 100.000 romusha's omgekomen, vermoedelijk veel meer.
Indische kunst; dit is de Mount Merapi, door kunstenares Kartika Affandi; dochter van kunstenaar Affandi + kunstenaar-moeder.
Affandi (de vader) noemt van Reybrouck 'de grootste en origineelste kunstenaar van Indonesië in de 20e eeuw. 
Wisdom of the East,
muurschildering in Jefferson Hall, Honolulu;
Affandi, 1967
Schreef gedicht als vooraankondiging van de nakende oorlog:
Eén keer iets betekenen
En dan sterven.
Voorwaarts
Voor jou heeft het land een vuur voorzien
Vernieling liever dan slavernij
(zie p. 231 Revolusi)
0=0=0=0=0=0=0=0=0
20% rijst, 80% maïs, de rest van de rijst ging naar Japan
In een rapport van de Verenigde Naties stond dat 4 miljoen mensen in Indonesië ten tijde van de Japanse bezetting stierven als gevolg van hongersnood, moord, doodslag, marteling en gedwongen tewerkstelling, vóórdat de Indonesische onafhankelijkheid werd bereikt. Dat aantal was inclusief de 30.000 Europese burgers die overleden in interneringskampen
Verhongerende Amerikaanse krijgsgevangenen in een kamp op de Filipijnen; niet alleen Indonesië leed onder de terreur van de Japanners, en trouwens: de hongersnood beperkte zich ook niet tot de kampen!
Peta
was het Indonesische vrijwilligersleger dat werd opgericht door de Japanse bezetter op 3 oktober 1943. Pembela Tanah Air betekent 'verdedigers van het vaderland'.
zo hielp Japan óók mee aan de onafhankelijkheid. De Japanners bevrijdden ook Hatta en Soekarno.
De Japanners waren antikoloniaal-fascistisch.
Affandi: Dia Datang, Dia Menunggu, Dia Pergi, (1944)
("hij komt, hij wacht, hij gaat"):
Drie beeltenissen van een oude, uitgemergelde bedelaar die vergeefs om wat voedsel vraagt.
Teruo Nakamura;
Taiwanees-Japanse soldaat van het keizerlijke Japanse leger. Hij vocht voor Japan in de Tweede Wereldoorlog en stond bekend als de laatste Japanse soldaat die zich overgaf. Dat was in 1974, 30 jaar na het einde van de oorlog.
Gedenksteen voor hem op Morotai.
Pancasila-poster. Hierop staan de vijf pijlers, waarop Soekarno de staat Indonesië grondvestte. (zie Wikipedia.)
Pemoeda's
Jong Java of IndonesiaDe Japanners speelden in op de nationalistische gevoelens van de jongeren tijdens de bezetting. Na de capitulaite van Japan verzetten zij zich hevig tegen de terugkeer van de Nederlanders.
Van Reybrouck onderscheidt enkele periodes in de onafhankelijkheidsstrijd:
1. Augustus 1945- november 1946: Brits jaar
2. November 1946 - augustus 1947 Nederlands jaar
3. September 1947 - december 1948 Amerikaans jaar
4. December 1948 - december 1949 VN-jaar
5. Politionele acties juli 47 2 weken en december 1948 opnieuw.
Bersiap is Maleis voor wees paraat en geeft acht.
Naam van een uiterst gewelddadige periode.
Javaanse revolutionaire strijders voor onafhankelijkheid. Ze zijn bewapend met bamboe-roentjing (puntige) bamboesperen, machetes en enkele geweren afkomstig van het Japanse keizerlijke leger. (1946)
Foto Collectie Tropenmuseum
Akkoord van Linggadjati, 15 november 1946.
Politiek akkoord tussen Nederland en de eenzijdig uitgeroepen Republiek Indonesië.
Moment uit de conferentie met van links naar rechts: Wim Schermerhorn, Lord Killearn en Soetan Sjahrir.
Het akkoord werd later stelselmatig uitgehold aan Nederlandse zijde, onder anderen door Gerbrandy en Generaal Winkelman; stelselmatig werden nieuwe voorwaarden toegevoegd.
Pieter Sjoerds Gerbrandy.
Het schip de Renville, hier bijna 20 jaar na het sluiten van de overeenkomst in 1948. Het Renville-akkoord besloot de Eerste Politonele Actie.
Ronde Tafelconferentie in de Ridderzaal; Soevereiniteitsoverdracht Indonesië, 1949.
Mascotte Vrijheidsstrijd; Merdeka = Vrijheid
