En vanwege mijn oude liefde voor Hesse.
Het is ongelooflijk hoe veel er over dit boek geschreven is, over de filosofische achtergronden en dergelijke. Ik heb een Duitse uitgave gelezen, deze:
Tekst en commentaar Suhrkamp BasisBibliothek.
De Duitse tekst is vrij gemakkelijk te lezen. Dat kan niet worden gezegd van het commentaar, dat is van Heribert Kuhn, geboren in 1953, 'freier Publizist'. Het boek is geschreven voor school- en studiedoeleinden. Voor school lijkt het mij erg hoog gegrepen. Het gaat heel erg ver in de wetenschappelijke achtergronden. Voor mij was het moeilijk me daar alsnog in te verdiepen. In aanmerking genomen dat Hesse in deze tijd niet meer zo van belang wordt geacht. Dat was heel erg anders in de tijd dat het boek voor het eerst verscheen, 1927. Én, erg belangrijk, er is een grote Hesse-, eigenlijk: een Steppenwolf-revival geweest in de zestiger jaren. Er is zelfs een band naar dit boek genoemd.
Bekendste album.
Ze treden nog steeds op; dit is in 2015.
Zo klopte het uiterlijk het beste bij hun naam: woest, een ruig leven voorstellend. De naam Steppenwolf was bedacht door Jim Morrison, die sterk geïnspireerd was door Hesses roman.
Steppenwolfs muziek onderging psychedelische invloeden. Ook dat klopte met Hermann Hesse.
Nu naar het boek:
Ik vond het erg moeilijk om te lezen, of beter: om te onthouden. Het Duits viel wel mee, maar de gedachtegang van Hesse is lastig na te vertellen.
Het bestaat uit een paar delen:
Het eerste is een fictief voorwoord door de uitgever, een neef van de hospita van Harry Haller (de initialen zijn HH, dezelfde als die van Hermann Hesse).De neef maakt Harry Haller als een keurige man mee, die erg gesteld is op de netheid van zijn pension.
Harry is een man van tegen de vijftig, zo oud als Hesse was toen hij het boek schreef. De neef maakt hem 'van de buitenkant' mee, zoals hij zich gedraagt in het pension. De neef is erg op hem gesteld, maar vindt hem tegelijkertijd vreemd. Hij ziet in hem iemand aan de rand van de samenleving, eenzaam. Hij is te weten gekomen dat hij tegen de tijdgeest is, tegen Otto Spengler.
Harry gaat in dit boek naar een lezing van Spengler. Hesse zag de ziel van de mens in gevaar gebracht door de uitwerkingen van de technisch-geciviliseerde wereld. Hij ervoer ook sterk de dreiging van een nieuwe wereldoorlog.
En dat hij leed aan zelfhaat. Hij had afbeeldingen van Boeddha en Dostojevski aan de wand. Hoewel hij met zelfmoordplannen liep, weet de neef zeker dat hij dat niet gedaan heeft.
Zo is het eerste wat hem opviel bij binnenkomst van Haller, is dat deze 'aan het huis ruikt'; het doet mij als lezer meteen aan de hond-achtige steppenwolf denken.
Steppenwolf, of coyote.
Later wordt dat wat duidelijker gemaakt, als de neef ziet dat Haller op de gang gaat zitten waar twee mooie planten staan, goed verzorgd, en waar het ook zo heerlijk proper en burgerlijk ruikt. Hij houdt van die opgeruimdheid, die netheid.
Haller verlaat het pension, en laat daar zijn papieren achter.
Met die papieren maken we in het volgende deel kennis.
Haller lijdt aan hoofdpijnen en aan jicht; eigenlijk aan het leven. Hij was altijd een man van geleerdheid, dol op Mozart, Goethe, en filosofie.
Een heel stuk gaat erover, hoe Goethe werd afgebeeld: ijdel, of zoals hij 'echt' was.
Maar zijn vrouw had hem intussen verlaten, hij was zeer eenzaam en dacht aan zelfmoord. Op een wandeling ziet hij een muur met een poort erin, met neonletters: niet voor iedereen, alleen voor krankzinnigen.
Een marskramer verkoopt hem het Traktaat van de Steppenwolf: Alleen is de eerste uitgave van Steppenwolf is dat in een echt flyer-kleurtje uitgebracht.
In de eerste druk was dit tractaat zelfs gedrukt in de kleur van een flyer.
Hierin geeft Hesse een theoretisch overzicht van hoe de steppenwolf Harry Haller in elkaar zit. Het is een zogenaamd objectief relaas, waarin de steppenwolf door buitenstaanders (de onsterfelijken) geanalyseerd wordt. Hij leefde nu een als mens, dan weer als wolf, maar als hij wolf was, keek de mens kritisch toe en veroordeelde hem, stelde hem terecht. Zo deed hij het nooit goed bij zichzelf. Andere keren was hij wel vrijuit zichzelf, het drama van zijn innerlijk voltrekt zich niet eenduidig. Eenzaamheid en onafhankelijkheid waren zijn lot. Op dit punt in zijn leven was hij de zelfmoord nabij, ja, hij hoorde tot de categorie van zelfmoordenaars.
Eigenlijk zijn er geen twee personen in Harry, maar een duizendtal.
Dan volgt het gedicht de Steppenwolf: zoekt een haas of ree om te verslinden.
In het volgende deel ontmoet Harry Hermine, Maria en Pablo. Maar ook Goethe speelt een rol, die ook weer de nadruk op het lachen legt. Hermine, Maria en Pablo zijn alle drie afsplitsingen van hem zelf. Hermine is zijn vrouwelijke alter ego, zijn spiegelhelft. Zij leidt hem op zijn pad nieuwe elementen in zijn persoonlijkheid te integreren. Ze leert hem op de eerste plaats te dansen, Harry moet een grammofoon kopen om thuis les van haar te krijgen. Hij vindt dat maar een raar object temidden van zijn serieuze oude wereld (boeken). Toch verandert hij langzaam, er komen nieuwe 'stukken' in zijn persoonlijkheid. Hij leert de liefde kennen, via de mooie Maria (die eigenlijk een hoer is), en dit keer zonder schuldgevoel.
Pablo, de saxofoonspeler. Geeft onder andere drugs.
Via de saxofoonspeler Pablo - Pablo is geen denker noch prater noch filosoof, zoals Harry - leert hij dat mensen ook zonder te filosoferen gewoon voor de muziek kunnen leven. Dat is heel anders dan hoe Harry tegenover Mozart en Goethe staat. Pablo geeft Harry drugs om hem zich beter te laten voelen. Het is een oppervlakkiger, vrolijker leven, en Harry ontdekt hoeveel hij van dat leven geniet. Terwijl hij altijd dacht dat het alleen maar om die diepere dingen ging, ondergaat hij nu het plezier van het dansen, van moderne muziek enzovoorts.
Toch voelt hij zich niet tevreden met die nieuwe tevredenheid.
Freud maakte opgang in Hesses tijd. De aandacht voor het onbewuste heeft daar zeker mee te maken,
Hij heeft een ongeluk nodig, dat hem 'mit Begier leiden und mit Wollust sterben lass'. Hij voelt zich als 'met een dimensie te veel' voor deze wereld. Mozart leefde voor de Eeuwigheid. We leren op school over de regeerders en gezaghebbers van zijn tijd, maar neit over dat eeuwigheidsverlangen van Mozart. En dat heimwee voelt Harry ook in zich. Het is wat de vromen 'Het Rijk Gods' noemen. Het zijn de 'Anspruchsvollen', die met 'de dimensie te veel'een Sehnsucht hebben naar 'Das Reich des Echten'. In die zin zijn de heiligen de echte mensen. De enige leidraad voor de mens is zijn heimwee daarnaar. (opeens komt de vergelijking met A. Roland Holst in me op, de Elyseese velden.)
Met dit inzicht verlaat hij Maria, hij moet verder, wil de kroon van het leven vinden.
Hij volgt de aanwijzingen van Hermine, die hem opdraagt naar een gemaskerd bal te komen. Eerst ziet hij nog een film in de bioscoop, over het oudtestamentische gouden kalf.
Ook dit beeld ondersteunt de rest van het verhaal: de aandacht van de mensen is van 'het echte' afgeleid.
Dan betreedt hij het Globustheater, zoekt Hermine en Pablo. Hermine is 'in der Hölle', Harry daalt af. Vergelijking met Dantes inferno.
Hij ervaart een unio mystico, vreugde ten opzzichte van alle aanwezigen.Geniet van de muziek, van dans, van alles. Als het feest op een eind loopt, is hij alleen met Hermine over. Met Pablo treden ze gedrieën in een ronde kamer, met een ronde tafel en drie stoelen.
Pablo houdt een lange preek - opmerkelijk voor de niet-prater. Harry ziet zichzelf in een zakspiegel (als Harry, met de steppenwolf in zich), en in een grote wandspiegel - als duizenden Harry's.
De dualiteit in Harry uitgebeeld,
Hij en Hermine zullen nu het magisch theater gaan betreden. Leren lachen is het doel.
Onder en boven: Friedrich Nietzsche
Het belang van het lachen had Hesse van Nietzsche. In Zur Genealogie der Moral (1887) heeft Nietzsche de lachlust van de goden - het olympische lachen - als uiting van distantie en superioriteit beschreven.
Zonder angst mag Harry een schijnwereld betreden en een schijnzelfmoord uitvoeren.
Eintritt nicht für Jedermann, Nur für Verruckte.
Ik vond het deel met de 'Hochjagd auf Automobilen' een beetje griezelig. Het deed mij nazistisch aan. Harry maakt jacht op voetgangers. Hij meent dat hij tegen de machines vecht, tegen dikke rijke mensen, de bezitters die steeds rijker worden en de armen uitknijpen. Het is oorlog, de geheleblikken geciviliseerde wereld wordt vernietigd, met een verwoestende moordlust. Een vriend van vroeger, Gustav, theologiestudent, doet met hem mee. Aan wiens kant sta je? Allerlei wapens worden gebruikt, er wordt gedood niet uit plicht, maar om het plezier, of eigenlijk: uit ontevredenheid met de wereld.
'Leuk, dat schieten, denkt hij... terwijl ik vroeger toch tegenstander van de oorlog was.'
Nee, het is niet verstandig wat hij doet, beseft hij: de mensheid moet leren. dit soort 'kinderspel' in toom te houden. Idealen, zoals het bolsjewisme aan de ene kant, en het amerikanisme aan de andere kant, werken niet. Er moet gewerkt worden aan een hoger ideaal.
Vervolgens betreedt hij nog de deur Anleitung zum Aufbau der Personlichkeit. Hier krijgt hij te maken met het uiteenvallen van het ik. De mens is geen durende eenheid. Het wordt duidelijk gemaakt aan allerlei schaakfiguren, die steeds in andere opstelling staan. Zo zijn er voor de mens altijd andere groeperingen, betrekkingen, vervlechtingen. Zo leert hij de levenskunst. Schizofrenie is het begin van alle kunst.
Alles 'ikjes' van de persoonlijkheid als in een schaakspel, steeds anders opgesteld.
Ook herbeleeft Harry alle liefde van zijn leven, maar nu niet meer met al zijn remmingen, maar zoals ze allemaal open gebloeid hadden kunnen zijn. Dan betreedt hij de deur Wie man durch Liebe tötet: hij hoort de noodlotsmuziek uit Don Giovanni, met Leporello.
Il commandatore voert Don Giovanni naar de hel.
Zoals Hermine hem in het begin van hun contact voorspeld heeft, doodt hij haar hier, omdat hij haar aantreft met Pablo in bed. Haar wens is vervuld.
Dan ziet hij Mozart met een radio-apparaat. Ook weer iets van de techniek dat hij verfoeit.
Mozart streefde de Onsterfelijkheid na in zijn muziek.
Mozart niet: het apparaat kan zijn goddelijke muziek laten klinken. Al is er dan het verschil tussen Tij en Eeuwigheid, het goddelijke en het menselijke, Idee en verschijningsvorm. Mozarts muziek is dan het ideaal, de klanken uit de radio de veel mindere werkelijkheid. Maar zo is het in het hele leven.
Het laatste hoofdstuk is Harry's terechtstelling. Nee, hij wordt niet ter dood veroordeeld, maar tot het leven. Hij heeft de hoge kunst beledigd, is door het magisch theater gegaan zonder humor.
Het laat zich corrigeren. Hij mag opnieuw door het theater, de hel van het innerlijk nog eens doormaken. Hij kan de zwijnerij die hij heeft aangericht dan wellicht goedmaken.
Eerste druk, 1927.
Hermann Hesse, 1877-1962.
Kwartiertje Hesse-docu. Zu Bildungszwecken. Met een opname van de stem van Hesse erin.
Ik ga dat boek weer eens herlezen, lang geleden gelezen in mijn puberteit, dank je wel voor de interessante uitleg, ik ben ook onlangs naar een lezing gegaan over dat boek van Oswald Spengler, dit nalv uitgave in het Nederlands ervan. Alles is nog steeds actueel!
BeantwoordenVerwijderen